Ze studiów nad dziejami podwarszawskich rezydencji. Zabudowania w otoczeniu pałacu Brühlów w Młocinach (od połowy XVIII w.)

• Main Authors: Magdalena Bis, Wojciech Bis, Mateusz Napieralski
• Format: Article
• Language: English
• Published: Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences 2019-07-01
• Series: Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
• Subjects: pałac; architektura ogrodowa; rezydencje nowożytne; Warszawa
• Online Access: https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/2315
• ISSN: 0023-5881; 2719-6496

Pałac w podwarszawskiej wsi Młociny, zbudowany ok. połowy XVIII stulecia, stanowił część nowożytnego, rozległego założenia obejmującego, prócz najbliższego otoczenia (w tym parku, oficyn i innych zabudowań gospodarczych), także m.in. nadwiślańskie ogrody z ozdobnymi pawilonami, zwierzyniec, karczmę oraz wiatrak. Był to najbardziej wysunięty na północ na linii Skarpy Warszawskiej tego typu zespół rezydencjonalny. W tej rozbudowanej formie istniał on dość krótko, bowiem począwszy od schyłku XVIII stulecia zaczął ulegać przekształceniom, które powodowały jego postępującą degradację. Artykuł dotyczy zabudowań wchodzących w skład programu użytkowego i kompozycyjnego młocińskiego założenia ogrodowego pełniących różne funkcje – mieszkalne, gospodarcze bądź dekoracyjne, do wypoczynku i spotkań towarzyskich. Zebrano dostępne dane na ten temat, w tym ze źródeł pisanych i ikonograficznych, m.in. archiwalne mapy i zdjęcia, wyniki nowszych badań archeologicznych przeprowadzonych w 2010 r. i nieinwazyjnych (analiza numerycznych modeli terenu w oprogramowaniu GIS). Korelacja informacji z tych przekazów umożliwiła scharakteryzowanie omawianych obiektów oraz określenie ich losów od projektu, przez realizację, po stopniowe zniszczenie. Pozwoliła także na lokalizację i identyfikację niektórych z nich, niegdyś istniejących, obecnie zaś niezachowanych w terenie. Do najstarszych zabudowań powstałych w Młocinach w latach ok. 1748-1763 r., gdy należały one do Henryka Brühla, będących wynikiem prac architekta Johanna Fridricha Knöbla, należały towarzyszące pałacowi trzy drewniane oficyny i murowana kuchnia, prawdopodobnie palisada – pergola na dziedzińcu, sąsiedni folwark z cegielnią, masywna brama od południa, zwierzyniec z bażantarnią, teatr leśny i świątynia Diany. Za kolejnego właściciela, Alojzego Fryderyka, który zatrudnił tu Szymona Bogumiła Zuga, wzniesiono w latach ok. 1772-1784 zapewne większość ozdobnych pawilonów nad rzeką oraz inne budynki użytkowe. Były to murowane oficyny, towarzyszące im małe budynki gospodarcze (?), nowa brama z filarami, pawilon orientalny, monopter (glorieta), dwie „wiejskie chaty”, chata rybacka vel ermitaż, karczma i wiatrak. Większość tych ogrodowych budowli nie przetrwała dłużej niż do ok. połowy XIX w. Znacznej przebudowy założenia i odtworzenia niektórych jego osiemnastowiecznych elementów dokonano na początku XX w., gdy pałac i jego najbliższe otoczenie przejął Stefan Grodzicki. Odbudowano wówczas oficyny, powiększając ich powierzchnię użytkową, a także małe, sąsiadujące z nimi budynki przekształcone na mieszkalne oraz częściowo palisady. Wzniesiono też nową cieplarnię, stajnię i oborę oraz zmodernizowano ogrodzenie z przejazdem na dziedziniec. Dzięki badaniom wykopaliskowym przeprowadzonym w obrębie dzisiejszej posesji na południe od pałacu odsłonięto relikty części z tych budowli, tj. oficyn drugich, sąsiadujących z nimi budynków gospodarczych i mieszkalnych, palisad – pergoli, bram i przejazdu. Na podstawie analizy przedstawionych źródeł ustalono w przybliżeniu lokalizację osiemnastowiecznych zabudowań folwarcznych i cegielni. Porównawszy akwarelę Zygmunta Vogla Widok Młocin z treścią map opracowanych w XIX w. określono obszar, na którym mogą zalegać pozostałości kolejnych budowli widniejących na obrazie a dziś nieistniejących, tj. karczmy – austerii i pawilonu orientalnego. Dokładna obserwacja archiwalnych źródeł kartograficznych, a następnie ich integracja z podkładami numerycznego modelu terenu pozwoliła też na zidentyfikowanie pozostałości dwóch wysp na terenie zwierzyńca młocińskiego, z których jedna w drugiej połowie XVIII w. była zabudowana. Opisane powyżej zabudowania były integralnymi elementami wieloczłonowego zespołu rezydencjonalnego w Młocinach i pełniły w nim wielorakie funkcje. Z tym też wiązał się ich zróżnicowany charakter i postać. W większości przypadków, o ile to można ustalić na podstawie uwzględnionych źródeł, ich forma podporządkowana była zrealizowanej konsekwentnie, spójnej wizji architektonicznej, zgodnej z obowiązującymi trendami w aranżacji przestrzeni założeń pałacowo-ogrodowych. Główny kształt nadali mu architekci działający dla obu Brühlów: Johann Friedrich Knöbel i Szymon Bogumił Zug, których dzieło w głównych zrębach przetrwało niespełna stulecie. Szczególne zasługi poczynił tu Zug, którego wizję artystyczną w pełni tu wykonano. Zawierała charakterystyczne dla jego twórczości eklektyczne rozwiązania, elementy, które włączono w otaczający, nadwiślański krajobraz. Założenie młocińskie niewątpliwie w mniejszej skali, lecz całokształtem koncepcji i jej detalami można porównać do innych projektowanych z rozmachem stołecznych i podwarszawskich rezydencji magnackich tego czasu.